به گزارش خبرگزاری حوزه، ششمین نشست علمی مجازی مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه با حضور آیت الله ابوالقاسم علیدوست، مدرس خارج فقه بورس، با موضوع «روش شناسی استنباط نظام اقتصادی اسلام» برگزار شد.
در ابتدای این نشست که با همکاری انجمن اقتصاد اسلامی و انجمن فقه و حقوق اسلامی برگزار و همزمان به صورت زنده از شبکه های اجتماعی آپارات، اینستاگرام و نیز بیگ بلوتم پخش می شد آیت الله علیدوست با تشکر از مسئولان برگزار کننده جلسه، یاد و خاطره مرحوم حجت الاسلام موسویان، استاد و نظریه پرداز اقتصاد اسلامی را گرامی داشت.
وی در ادامه سه پیش فرض را برای ورود به بحث روش شناسی استنباط نظام اقتصادی اسلام مطرح کرد و ضمن تبیین هر یک به فرضیه های رقیب اشاره کرد.
نخستین پیش فرضی که توسط استاد مطرح شد این بود که «اسلام دارای نظام اقتصادی است»، ایشان دیدگاه رقیب را دیدگاه برخی نواندیشان دینی و نیز برخی روحانیون سنتی دانست که معتقدند نظام سازی خارج از دایره دین است و نیز در روایات اسلامی نظام سازی وجود ندارد. این دو گروه با وجود اینکه آنتی تز هم هستند اما در این نقطه به اشتراک نظر می رسند که اسلام فاقد نظام اقتصادی می باشد. طبیعتا طبق چنین دیدگاهی بحث از روش شناسی استنباط نظام اقتصادی اسلام بی معنا می شود.
پیش فرض دوم، این است که این نظام قابل استنباط و لازم الاستنباط است، در مقابل دیدگاهی که اگر چه نظام اقتصادی اسلام را قبول دارد اما معتقد است این نظام قابل استنباط نیست.
پیش فرض سوم، این است که استنباط نظام اقتصادی اسلام روش ویژه ای دارد که با روش های رایج فقهی تفاوت دارد، در مقابل کسانی که معتقدند استنباط نظام اقتصادی اسلام نیازی به روش جداگانه ندارد.
آیت الله علیدوست، در ادامه به دو روش ویژه برای استنباط نظام اقتصادی اسلام اشاره کرد: روش نخست، روش مرحوم شهید سیدمحمد باقر صدر که وی از آن تحت عنوان «راه دو استنباط» یاد کرد. در این روش مستنبط، ابتدا مسئله را با روش های رایج فقهی استنباط می کند و زمانی که حاصل استنباط را با «نظام» در تعارض می بیند مجددا بازگشت کرده و از دیگر فقها و نظرات کمک می گیرد تا با نظام مبنا سازگار شود و لو اینکه خود، آن فتاوا را قبول نداشته باشد. این دیدگاه دارای نقدهای جدی است و در جای خود مورد بحث قرار گرفته است.
روش دوم، روش خود استاد است که استنباط یک مرحله ای با روش ویژه و مبتنی بر ساز و کارهای خاص است. در این روش برای استنباط مسئله، لازم است به چهار مسئله عنایت شود:
۱. ظرفیت شناسی اسناد استنباط
۲. توسعه مسائل اصول فقه
۳. توجه به ظرفیت عام اسناد قراردادها
۴. اصلاح نگاه حداقلی و قدر متیقن گیری
در بحث اول، ظرفیت های اسناد استنباط مورد بازبینی و دقت نظر بیشتر قرار می گیرد مثلا از ظرفیت عقل به عنوان یک ظرفیت اسنادی برای استنباط مسائل به خوبی بهره گرفته می شود. در بحث دوم با نگاه توسعه ای به مسائل اصول فقه نگریسته می شود، مثلا مباحثی همچون مقاصد، مصلحت و... در توسعه مسائل اصول فقه مطرح می شود درحالی که در اصول فقه رایج این مسائل مطرح نمی شود. در بحث سوم بحث ظرفیت عام اسناد قراردادها در مقابل ظرفیت قواعد مطرح می شود که در کتاب «فقه و حقوق قراردادها» به این مسئله پرداخته شده است و کسی که به دنبال نظام اقتصادی اسلام است باید از این ظرفیت بهره بگیرد. در بحث چهارم نیز مستنبط باید نگاه حداقلی را که ثمره آن اصالت الفساد در استنباط هاست و قادر به نظام سازی نیست اصلاح کند.
در ادامه این نشست آیت الله علیدوست، به پرسش های مطرح شده پاسخ داد. یکی از سوال ها در مورد تاثیر و تاثر سایر نظام ها در استنباط نظام اقتصادی اسلام بود که استاد در پاسخ اشاره نمود اگر مقصود از سوال این باشد که فقیه در کشف و استنباط نظام اقتصادی اسلام از سایر نظام ها متاثر می شود، پاسخ این است که بی تردید اطلاع از سایر نظام ها می تواند ممهّد و کمک کننده برای استنباط باشد به ویژه در تشخیص موضوعات، لذا اطلاع از سایر نظام ها در تشخیص موضوعات و حتی فهم ادله تاثیرگذار است، هر چند این اطلاعات فاقد کارآیی سندی است. لذا برای فهم ابزاری خوب است و نه فهم سندی.
در این میان اگر مقصود این باشد که نظام های دیگر و دستاوردهای آنها چه تاثیری در تحقق نظام اسلام دارد و آیا می توان از این دستاوردها بهره گرفت، باید گفت در این زمینه سه دیدگاه مطرح شده است: برخی معتقدند آنچه در نظام های دیگر متولد شده است به هیچ وجه در نظام اسلام قابل استفاده نیست. برخی دیگر نیز معتقدند که می توانیم همه آن تجربیات را بگیریم و به اسلام پیوند بزنیم، مثلا همان بانکداری را اخذ کرده و صرفا مشکل ربا را با استفاده از حیل ربا درست می کنیم. اما دیدگاه سوم دیدگاه بینابینی است که ما قبول داریم و آن اینکه از دستاوردهای مثبت بشری باید استفاده کرد، چرا که برخی دستاوردها ربطی به کفر و ایمان ندارند. البته اگر کسی بخواهد می تواند به جای نهادهای بیگانه نهادهای جدیدی هم تاسیس کند.
در ادامه این مراسم با پخش کلیپی از مرحوم حجت الاسلام والمسلمین عباس موسویان، استاد و نظریه پرداز اقتصاد اسلامی، از مقام علمی و تلاش های ارزنده ایشان در راستای تحقق اقتصاد اسلامی تجلیل شد.
